Türk Şehri Kuşadası
Kuşadası'nın Kuruluşu-1
TÜRK ŞEHRİ KUŞADASI’NIN KURULUŞU-1
1534 de Cezayir-i Bahr-i Sefid Eyaletinin ihdası ve Barbaros Hayreddin Paşa’nın Küçük Ada kalesi üzerine inşa ettirdiği “ Gözetleme Kulesi” Kuşadası’nın kurulması ile tamamlanacak sürecin ilk adımıdır. 1538 Preveze deniz zaferi Akdeniz’de Venedik hâkimiyetini sona erdirmiş ve Akdeniz “ Türk gölü “ haline gelmişti. 1566 da Sakız ve 1571 Kıbrıs adalarının fetihleri ile İstanbul-İskenderiye Deniz ticaret ve hac yolunun emniyeti kontrol altına alındı. Sakız’ın fethinden sonraki birkaç yıl içinde Osmanlı kadısının ada yönetimi orada antrepoları bulunan Avrupalı tacirleri rahatsız etmişti. Sakız’ın karşısında yer alan Çeşme’de Kanuni devrinde İbrahim paşa tarafından yaptırılan kervansaray da deniz ticareti için zayıf kalmıştı. Avrupa devletleri konsolosları da Sakız’dan ayrılıp yeni bir ticaret limanı arayışlarına başlamışlardı.
Anadolu sahillerinde yeni bir giriş kapısı arayışı 1600 yılının başından itibaren iyice hızlandı. Ayasluk eski köklü mazisine rağmen limanı müsait değildi ama yakınlarında uygun liman sahaları vardı. Daha güneyde ise küçük bir ada (Kuş-adası) nın yakınları iyi bir liman olarak görünüyordu. Burada ki kıyıda , korsan korkusundan hiçbir yerleşme yoktu. 1601 de Kurşunlu hanını (kervansarayı) sadrazam Cerrah Mehmet Paşa yaptırdı. 1024 Hicri/1615-16 tarihli bir Osmanlıca belgede, Ayasuluğ kadısına gönderilen fermanda, Kuşadası’nda inşa ve tamir edilen han ve haftalık pazar kurulması konusu anlatılmaktadır. 1027 /1618 tarihli bir başka belgede ise Kuşadası köyünün dönemin sadrazamı Cerrah Mehmet Paşa’nın mülkü olarak gösterilmektedir. Bu iki Osmanlı arşiv belgelerinden anlaşılacağı üzere Kuşadası karyesi 1600 li yıllarda sadrazam Cerrah Mehmet Paşanın mülküdür.
Olayların gelişmesinden anladığımıza göre masada iki yeni liman adayı vardı. İzmir ve Kuşadası. Sadrazam Cerrah Mehmet Paşa, İzmir köyünün kendi mülkü ve liman yapılacak alanın güvenli olması nedeniyle İzmir’in yeni ithalat-ihracat limanı olabilmesi için baskı yapıyordu. Ancak Cerrah Mehmet Paşa Kuşadası’nı da düşünerek burada “ han, iskele, dükkanlar ve bir mescit “ inşasına başladı.1598 yılında sadrazamlığa atanan Cerrah Mehmet Paşa hastalığının ilerlemesinden dolayı Divan-ı Hümayun toplantılarına katılamadığı ve devlet işlerini Nişancı vasıtasıyla sarayından yürüttüğü için 1599 yılında azledilerek yerine Damad İbrahim Paşa getirildi. Vakfiyesine göre Cerrah Mehmet Paşa, 1602/03 yılında Kuşadası’nda hayratlar yaptırdı ve 1604 yılında öldü.
Mısır valiliğinde çok başarılı olan, terfi alıp kaptan-ı deryalığa getirilen Öküz Mehmet Paşa ise yeni liman olarak Kuşadası’nın iskâna açılıp kurulması arzusunda idi. Öküz Mehmet Paşa bu sırada Sultan 1. Ahmed Han’ın kızı Gevherhan sultanla evlenip padişah damadı oldu. Esasında Öküz Mehmet Paşa, Mısır valiliğinde pirinç işine girmiş ve bu ticaretten hayli zenginleşmişti. Nil nehri boyunca sulama kanalları açtırmış ve çeltik (pirinç) üretimini artırmıştı. “ Dimyat “ ta üretilen pirinç gemilerle İskenderiye limanından “Rodos-Sakız-Kuşadası-Lâpseki-İstanbul” rotası izlenerek pay-i tahta (başkente) gönderilecekti. Ayni şekilde gemilerle Osmanlı hacı kafileleri de bu hattan yararlanarak İskenderiye limanına gönderilebilir ve oradan da kara yoluyla Mekke-Medine’ye ulaştırılabilirlerdi. Kara yoluyla bazen 4-5 ay süren hac yolculuğu en fazla bir ay içinde tamamlanabilirdi. İskenderiye-İstanbul deniz ticaret ve hac yolunun ana durağı ve ikmal merkezi Kuşadası olmalıydı. (devam edecek)
-------------------------------------------------------------------------
1.Tuncer Baykara, 17.yy başlarında Kuşadası -İzmir Rekabeti, Kuşadası’nın Banisi Öküz Mehmet Paşa, İzmir 2019, Tibyan Yayıncılık, s 38
2. BOA Osmanlı Arşiv Belgesi, A. Def. 0077
3. M. Ökçesiz-H. Eralaca, Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında Kuşadası Tarihinden Kesitler, İzmir 2020 Metro Matbaacılık, s 9
